Калі я ўпершыню прыехаў у Вілейку (а было гэта больш за 20 гадоў назад), мяне не вельмі цікавіла назва гораду і яе паходжанне. Вілейка і Вілейка, рака Вілія віхляе побач, вось ад яе і горад назвалі — што тут незразумелага? Але з цягам часу дзе-нідзе я некалькі разоў чуў, як горад крыху нязвыкла называюць Вялейкай. І нават пра раку кажуць — Вялля, праўда, такое здаралася зусім ужо рэдка.

Крыху пазней мне давялося паразмаўляць з людзьмі, якія сцвярджалі, што Вялейка і Вялля — гэта што ні на ёсць сапраўдныя першапачатковыя назвы гораду і ракі, а літара і з’явілася ўжо пад ухілам ці то Польшы, ці то Расіі, якія папераменна валодалі тутэйшай тэрыторыяй. Тады я не вельмі паверыў гэтаму сцвярджэнню, бо мне здавалася, што літара я ў назвах — гэта проста такая мясцовая гаворка, якая з’явілася нядаўна. Наогул, я слаба ведаю гісторыю і амаль не цікаўлюся ёй, але ў той час пашукаў назвы на старых картах, частка якіх была састаўлена аж у XVI стагоддзі. На тых картах назва ракі была напісана праз літару і, а назва горада адсутнічала. На картах XVII стагоддзя горад быў і яго назва таксама ўтрымлівала літару і. Дзякуючы картам, я быў упэўнены, што Вілейка і Вілія — старадаўнія назвы гораду і ракі.

Напамятую, калі хто не ведаў альбо забыўся, што напрыканцы XX стагоддзя датай першага дакументальнага ўспаміну Вілейкі лічыўся 1599 год, а называлася мястэчка не Вілейка, а Стары Куранец, і да атрымання статусу гораду яму заставалася яшчэ амаль 200 гадоў. Таму карты XVI стагоддзя здаваліся надзейнай крыніцай. Праўда, неўзабаве вынайшлі іншыя гістарычныя сведкі, згодна якім пасяленне на месцы цяперашняй Вілейкі існавала і нават згадвалася ў дакументах аж у 1460 годзе.

Зусім нядаўна мне давялося зноў разглядваць старыя карты Еўропы. Сярод іх таксама былі карты XV-XVI стагоддзяў. Рака Вілія ёсць на многіх картах, як і рака Вільна. Напрыклад, на карце Мацея Струбіча, надрукаванай Марцінам Кромерам у 1589 годзе ў Кёльне, бачны рэкі Wilia і Wilna. На карце Г.Меркатара і Ё.Гондзі 1595 года, выдадзенай у Амстэрдаме, нават некалькі рэк маюць назву Wilia, ёсць таксама рэкі Ilia, Wilna, горад Wilna, а таксама другія пасяленні, назвы якіх пачынаюцца з Wil-. Дарэчы, на сёняшні дзень у Беларусі шмат геаграфічных назваў з пачаткам Віл-, ёсць нават яшчэ дзве вёскі Вілейкі і дзве рэчкі Вілейкі, таксама ёсць мікрараён Вілейка ў Вільнюсе.

Рэчкі Vilna і Vilia адзначаны і на другіх картах таго часу, напрыклад, на карце Абрахама Артэліўса ад 1570 года (аўтар Вацлаў Градэцкі, гравёр Франц Хогенберг, Антверпен). Нават у самым пачатку XVI стагоддзя на картах, выпушчаных у розных частках Еўропы, рака Вілія абазначана назвай з літарай і. Напрыклад, на рымскай карце Марка Беневентана (1507 год) добра бачна рака Vilia, побач з ёй — Wylno і Krzewo. Праўда, лічыцца, што гэту карту дапамагаў ствараць польскі картограф Бернард Вапоўскі, адсюль і польскія карані некаторых тапонімаў.

На карце Меркатара 1607 года ўжо адзначаны населены пункт Wilik. У апісанні карты на лацінскай мове ўзгадваецца рака Viliae. Таксама на гэтай карце прысутнічаюць многія знаемыя назвы, якія захаваліся да нашага часу. На карце ВКЛ Вільяма Янсона Блаў (1631 год) назва гораду ўжо амаль сучасная — Wilika, а непадалёку ёсць таксама і Karzeniec (Карэнец, Кажэнец). Магчыма, гэта скажоная назва сучаснага Куранца, але ж лічыцца, што яго назва пайшла ад слова курань, а тут больш падобна на блізасць да слоў корань, карані.

Трэба адзначыць, што назвы Karzeniec (таксама Korzeniec) і Wilika паўтараюцца на розных картах XVII стагоддзя. На многіх картах таго часу каля ракі Wilia прысутнічаюць такія геаграфічныя назвы, як Wilna, Willeia (Willeja), Wielona. Большасць карт даволі дэталёвыя, і на іх сустракаецца многа назваў сучасных беларускіх населеных пунктаў. Цікава, што некаторыя сталі буйнымі гарадамі, а другія засталіся адносна невялікімі вёскамі ці ўвайшлі ў састаў найбліжэйшых гарадоў.

Работы картографаў таго часу актыўна мяняліся і друкаваліся зноў, ужо са зменамі. А яшчэ картографы часта перамалёўвалі часткі больш старых карт. Трэба з’явіць увагу на другую карту Вільяма Блаў, якую адносяць да пачатку 1600-х гадоў. На ей адлюстравана тэрыторыя Вялікага Княства Літоўскага да Люблінскай уніі 1569 года. Цікава, што на гэтай карце ужо ёсць мястэчка Wiliki на месце сучаснай Вілейкі. Як бачым, таксама праз літару i.

Адкуль жа тады ўзяліся назвы Вялейка і Вялля? Каб знайсці адказ на гэта пытанне, я ўсёж-такі вырашыў пашукаць крыніцы, якія б тлумачылі з’яўленне літары я. Пошукі прывялі спачатку да работ В.А.Жучкевіча — вядомага беларускага вучонага-географа, тапаніміста. Менавіта ў яго работах даецца тлумачэнне назвы ракі Вілія ад славянскага велья — вялікая (спасылка на крыніцу). Таксама там узгадваецца, што мясцовая назва ракі — Велья (часцей) альбо Вялля (радзей). Што больш важна, Жучкевіч прыводзіць спасылкі на другія гістарычныя дакументы, падцвяржаючыя яго словы.

Праўда, самую першую яго спасылку праверыць не ўдалося, бо яна адсылае чытача да старонкі дакумента, якой там няма (дакумент перавыдаваўся некалькі разоў, але ўсе знойдзеныя мной выданні мелі меньш старонак, чым паказана ў спасылцы). Затое другія дакументы падцвяржаюць, што назва ракі раней была Велья, Велыя альбо Велея.

Так, у Поўным Зборы Рускіх Летапісаў ёсць некалькі ўспамінаў ракі. Напрыклад, у томе 17 на старонцы 92 можна прачытаць: «літовскіе землі по реку по Велью». Том 17 ПЗРЛ састаўлены паводле летапісаў XV–XVI стагоддзяў (Супральскі спісак, Акадэмічны летапіс, Летапіс Археалагічнага таварыства і інш.), таму ў гэтым выданні назва ракі Велья ці іншыя падобныя назвы праз літару е сустракаюцца часта. Таксама ўпамінаецца земля Завельская, так называлі землі па другі бок ад ракі Вельі. У Актах Віленскай Археаграфічнай Камісіі таксама сустракаюцца назвы Велыя і Велея (том 14, старонка 377), якія адносяцца да дакументу 1590 года. Даволі часта сустракаецца назва ракі Велья у летапісу Рачынскага, ахопваючага падзеі на тэрыторыі сучасных Літвы і Беларусі з XV па XVII стагоддзі.

Такім чынам, сапраўды, назва ракі Вілія больш за 4 стагоддзі таму назад была крыху другой. Прычым адназначнасці не было: у тэкстах, напісаных летапісцамі большай часткай з ужываннем кірыліцы, раку часцей называлі Велья, а картографы падпісвалі карты лацініцай і ўжывалі назвы Wilia ці Vilia. Але ні ў адным з гістарычных дакументаў не сустракаеца назва Вялля (магчыма, хтосьці мяне паправіць). Праўда, літоўскамоўныя жыхары Гервят называюць рэчку Veilia (Вяйля́, с націскам на апошні склад). У беларускай мове літара е з назвы Велья таксама можа пераходзіць у літару я, калі націск будзе на апошнім складзе слова.

Трэба адзначыць, што пытанне пра паходжанне назвы ракі не мае адназначнага адказу. Акрамя Жучкевіча, свае тэорыі прапаноўвалі і другія географы. Напрыклад, Казімір Буга, Ян Отрембскі, Александрас Ванагас і іншыя лічылі, што назва ракі мае балтскае паходжанне, але таксама разглядвалі розныя карані — ад vilnis (хваля) да vėlė (духі памерлых). Заўважу, што назвы датычацца толькі ракі, а не гораду. Успамінаў пра горад Вілейку ў прагледжаных летапісах я не знайшоў, а на самых ранніх картах горад абазначаны як Wilik ці Wilika. Больш познія карты я не ўпамінаў, бо там таксама горад пішацца праз літару і.

Выходзіць, Вялля і Вялейка — гэта ўсёж-такі не гістарычныя назвы, а нешта больш падобнае на мясцовы говар. Хаця назвы Велья ці Велля можна было б зрэдку ўпамінаць, накшталт назвы Менск. Што датычыцца гораду, то хутчэй за ўсё, ён з самага пачатку быў Вілейкай (пасля таго, як перастаў называцца Старым Куранцом). Да таго ж, мова мяняецца, і на сёняшні дзень усталяваўшыміся назвамі з’яўляюцца менавіта Вілейка і Вілія.

Свае заўвагі пішыце ў каментарыях ці адпраўляйце на пошту сайта. Буду ўдзячны за спасылкі на іншыя гістарычныя дакументы, пачынаючы з перашага ўпамінання ў 1460 годзе, у якіх згавдваецца Вілейка пад любымі назвамі.